Eater
Wat betekent dat voor de strijd tegen digitale vervalsingen?
In een tijdperk waarin digitale technologieën onze levens op ongekende wijze veranderen, doemen tegelijkertijd nieuwe uitdagingen op. Eén daarvan is de opkomst van zogenoemde deepfakes – hyperrealistische, gemanipuleerde beelden en video’s waarin mensen dingen lijken te zeggen of doen die ze in werkelijkheid nooit hebben gedaan. Deze technologie opent deuren voor creatieve mogelijkheden, maar brengt ook gevaarlijke vormen van misbruik met zich mee. Wat als je identiteit zonder je toestemming wordt gebruikt? Hoe bescherm je jezelf tegen imitatie van je gezicht of stem? Deze vragen staan centraal in het debat over het auteursrecht op lichaam en stem.
De Deense aanpak: auteursrecht als verdedigingsmechanisme
Terwijl Nederland nog twijfelt, heeft Denemarken een opmerkelijke stap gezet. Het Deense parlement besloot inwoners auteursrechtelijke bescherming te geven op hun lichaamskenmerken, gezichten en stemmen. Dit betekent dat burgers in Denemarken juridisch het exclusieve recht krijgen op de exploitatie van hun eigen fysieke en auditieve identiteit. De aanleiding is duidelijk: met deze maatregel hoopt het land eenvoudig en effectief op te kunnen treden tegen deepfakes, vooral gericht op misbruik zoals seksuele intimidatie of identiteitsfraude.
Deze vooruitstrevende wet trekt internationale aandacht. Al snel stelden enkele Nederlandse Kamerleden zich de vraag: waarom zou Nederland niet het Deense voorbeeld volgen en ook in eigen wetgeving het auteursrecht uitbreiden met bescherming van uiterlijk en stem?
Kamerleden vragen minister Van Oosten: Nederland, volgen wij Denemarken?
Kamerleden Van der Werf (D66), Six Dijkstra (Nieuw Sociaal Contract), Kathmann (GroenLinks-PvdA) en Michon-Derkzen (VVD) richtten een duidelijke vraag aan demissionair minister Foort van Oosten van Justitie en Veiligheid. Zij vroegen hem of hij bereid was het Nederlandse auteursrecht zodanig aan te passen dat het mensen – net als in Denemarken – het recht geeft om hun eigen lichaam, gezichtskenmerken en stem te beschermen tegen ongewenst gebruik.
Deze vraag sluit aan bij een breed profiel van groeiende maatschappelijke bezorgdheid over online misbruik. Deepfakes, vooral als ze worden ingezet om personen te intimideren, belasteren of seksueel te misbruiken, vormen immers een serieuze inbreuk op privacy en persoonlijke autonomie.
Minister Van Oosten: auteursrecht is niet het juiste instrument
Hoewel het voorstel uit Denemarken sympathie oproept bij velen, is minister Van Oosten terughoudend. Hij laat weten dat het auteursrecht in de kern bedoeld is om creatieve prestaties te beschermen – het recht om eigen gemaakte content te exploiteren en te delen. Het gaat volgens hem primair om intellectuele eigendom, dat ontstaat door schepping of originaliteit.
Een stem of een gezicht ziet de minister niet als een creatieve prestatie op zich. Deze kenmerken zijn van nature gegeven, geen product van eigen schepping of artistieke expressie. Bovendien, benadrukt Van Oosten, is auteursrecht niet bedoeld als middel om openbaarmaking van iets te voorkomen. Integendeel: auteursrecht stimuleert juist de circulatie van creaties, waarbinnen makers rechten kunnen uitoefenen en inkomsten genereren.
Daarom ziet hij geen aanleiding om de auteursrechtwet uit te breiden met deze extra bescherming. Hij verwijst ook naar een recent rapport over online seksueel geweld, waarin is geconcludeerd dat het huidige juridische raamwerk voldoende is om pornografische deepfakes en andere vormen van online misbruik tegen te gaan.
Wat zijn deepfakes precies, en waarom zijn ze zo problematisch?
Deepfakes maken gebruik van kunstmatige intelligentie en machine learning om video’s en audio’s te fabriceren die bedrieglijk echt lijken. Door het grootschalig analyseren van beeld- en geluidsmateriaal kan software ‘leren’ hoe een persoon eruitziet en klinkt, en vervolgens nieuwe beelden en stemmen creëren die nooit echt zijn opgenomen.
Deze technologie kan op creatieve wijze worden ingezet in films of entertainment, maar brengt ook risico’s met zich mee. Mensen kunnen namelijk gemakkelijk slachtoffer worden van reputatieschade, laster of zelfs afpersing. Een bekend voorbeeld zijn zogenaamde pornografische deepfakes, waarbij het gezicht of de stem van een persoon zonder toestemming wordt gebruikt in seksuele beelden. De emotionele en maatschappelijke schade hiervan is enorm.
Welke juridische instrumenten zijn er wél om deepfakes te bestrijden?
Naast het auteursrecht zijn er andere wetten en regels die in dergelijke zaken een rol kunnen spelen:
- Portretrecht en privacywetgeving: Iedereen heeft het recht om onder bepaalde omstandigheden te bepalen hoe zijn of haar afbeelding verspreid wordt. Het recht op privacy en bescherming van het portret via het Burgerlijk Wetboek kan een sterke basis bieden tegen onbevoegd gebruik van beelden.
- Wetgeving tegen laster en smaad: Deepfakes die gericht zijn op het schaden van iemands reputatie komen mogelijk in strijd met deze wetten.
- Wetgeving tegen identiteitsfraude: Indien deepfakes worden ingezet om zich voor te doen als iemand anders om bijvoorbeeld fraude te plegen, zijn er strafrechtelijke aanknopingspunten.
- Specifieke regelgeving tegen online seksuele intimidatie: Hierbinnen wordt onder meer misbruik van deepfakes aangepakt.
Minister Van Oosten wijst erop dat dit al voldoende juridische middelen zijn om deepfakes effectief te bestrijden zonder het auteursrecht uit te breiden.
Maatschappelijke en juridische afwegingen: een delicaat evenwicht
Het debat over de introductie van auteursrecht op lichamelijke kenmerken roept echter een breed scala aan vragen en zorgen op. Enerzijds is er behoefte aan krachtiger bescherming tegen identiteitsfraude en misbruik van iemands beeltenis of stem. Anderzijds moet worden voorkomen dat nieuwe regels onbedoeld de vrijheid van meningsuiting en informatiebeweging beperken.
Ook het juridische kader van het auteursrecht heeft met vondsten en vastgelegde grenzen te maken. Het uitbreiden van auteursrecht naar fysieke eigenschappen zou een grondige herziening betekenen van fundamentele principes: is een gezicht of stem werkelijk een ‘schepping’ die onder intellectueel eigendom kan vallen? Of betreft het een natuurlijk gegeven, eerder onder het domein van privacy?
De toekomst van bescherming tegen deepfakes in Nederland
Het blijft duidelijk dat deepfakes een serieuze uitdaging zijn die meer vragen oproepen dan eenvoudige antwoorden. De keuze van het kabinet om geen auteursrechtelijk beschermingsmechanisme in te voeren, sluit aan bij een voorzichtig en principieel standpunt. Het accent ligt voorlopig op versterking van bestaande wet- en regelgeving en het ontwikkelen van technologische oplossingen.
Tegelijkertijd houdt het kabinet de markt en maatschappelijke evolutie scherp in de gaten. Het is goed mogelijk dat in de toekomst nieuwe inzichten en technologische ontwikkelingen een ander perspectief bieden op de bescherming van persoonlijke identiteit online.
Conclusie: bescherming tegen deepfakes vraagt om een veelzijdige aanpak
Het initiatief van Denemarken is inspirerend en zet aan tot nadenken, maar het demissionaire kabinet in Nederland ziet vooralsnog geen aanleiding om auteursrecht uit te breiden naar lichaam en stem. Het auteursrecht zoals het nu is bedoeld, sluit niet goed aan bij bescherming tegen het misbruik van digitale identiteiten.
De strijd tegen deepfakes vergt dan ook een multidimensionale aanpak, waarin privacywetgeving, strafrecht, maatschappelijke bewustwording en technologische innovatie hand in hand gaan. Alleen zo kan een veilige digitale ruimte worden gewaarborgd waar persoonlijke rechten worden gerespecteerd, maar ook de vrijheid van creativiteit en informatie blijft bestaan.
